18x Jean Sibelius
Artikels
Over Jean Sibelius doen vele verhaaltjes de ronde, niet altijd even accuraat. Sta ons toe je geheugen op te frissen: dit zijn achttien dingen die je moet weten over de grote man van de Finse muziek.
Jean Sibelius ...
-
… werd geboren in 1865 in Hämeenlinna als zoon van een musicerende arts, die drie jaar na de geboorte van zijn zoon stierf. Sibelius groeide met zijn broer en zus op in het huis van zijn grootmoeder, waar regelmatig gemusiceerd werd. Van zijn oom Pehr kreeg hij zijn eerste viool, van zijn tante Julia kreeg hij zijn eerste pianolessen.
-
… was Zweedstalig opgevoed maar studeerde aan een progressief ingesteld, Finstalig gymnasium. Daar leerde hij de toenmalige politieke realiteit kennen van Finland, een door de Zweedse cultuur gedomineerd Russisch grootvorstendom.
-
… kreeg zijn eerste vioollessen van Gustaf Levander, een plaatselijke muzikant. In 1879 brak hij zijn elleboog en ontwikkelde daardoor een bijzondere boogtechniek. Als gevolg van deze fractuur én van een bevende rechterhand (het resultaat van zijn overmatig alcoholmisbruik) zou Sibelius zijn ambitie om concertviolist te worden later opgeven.
-
… verdiepte zich in muziektheoretische geschriften en leerde zichzelf zo componeren. Toen hij in 1885 zijn rechtenstudies opgaf en zich inschreef aan het muziekinstituut van Helsinki, kreeg hij les van Martin Wegelius, die zich verbaasde over Sibelius’ originele, maar uiterst gebrekkige schriftuur.
-
… werd in 1889 door Wegelius naar Berlijn gestuurd om zijn schrijfstijl bij te sturen. Hij kreeg les van Albert Becker, die Sibelius een jaar lang contrapuntoefeningen liet schrijven. Sibelius leerde in Berlijn het grote orkest- en operarepertoire kennen en maakte er kennis met andere Scandinavische kunstenaars zoals August Strindberg en Edvard Munch.
-
… ontmoette in 1890 zijn toekomstige vrouw Aino Järnefelt, die uit een progressieve, Fins-nationalistische familie stamde. Via zijn schoonfamilie werd Sibelius warm gemaakt voor het Finse culturele erfgoed. Tijdens zijn studies in Wenen (bij Karl Goldmark en Robert Fuchs) las hij met veel geestdrift de Kalevala, het nationale heldenepos, in het Fins.
-
… bestudeerde tijdens zijn huwelijksreis in het Kareliamassief de Finse volksmuziek. Sibelius was enorm gefascineerd door de bijzondere melodieën, repetitieve ritmes en modale harmonieën. Later zou hij deze elementen uit de Finse volksmuziek integreren in zijn eigen stilistiek. Volksliedcitaten zou hij daarentegen nooit gebruiken.
-
… werd een nationale beroemdheid in 1892, toen hij met zijn vocale symfonie Kullervo een verhaal uit de Kalevala verklankte. Sibelius nam zich daarna voor om net als Wagner opera’s te schrijven, gebaseerd op de nationale mythologie. De operaschetsen belandden in de kast, maar Sibelius vond in het symfonisch gedicht de ideale muziekvorm om die plannen vooralsnog te verwezenlijken.
-
… was niet ongevoelig voor de ‘russificatie’-politiek die Rusland sinds 1898 doorvoerde. Sibelius componeerde in 1899 met Finlandia (oorspronkelijke titel: Finland ontwaakt) een iconisch werk dat de glorieuze toekomst van de nog onbestaande staat verbeeldt. Het werk werd een hit in het buitenland, maar werd in eigen land door de Russische tsaar verboden.
-
… brak aan het begin van de twintigste eeuw door in Duitsland, dankzij uitgeverij Breitkopf & Härtel, die zijn werk wereldwijd verspreidde. Sibelius, die bijzonder ambitieus was, verruilde het symfonisch gedicht voor het meer prestigieuze symfoniegenre.
-
… kreeg verschillende aanbiedingen om in het buitenland te doceren, maar wilde Finland niet verlaten. Ondanks het geven van privélessen zou Sibelius nooit een school stichten of een generatie componisten onderwijzen. Hierdoor zou zijn invloed op de verdere muziekgeschiedenis eerder beperkt blijven.
-
… ontdekte omstreeks 1905 de toenmalige avant-gardistische muziek en was helemaal ondersteboven van de muziek van Debussy, Dukas en Schönberg. Met zijn Vierde symfonie, gebaseerd op het gecontesteerde tritonusinterval, schreef hij in 1911 zijn modernste compositie. De symfonie werd lauw onthaald en Sibelius, die zichzelf als een vernieuwer zag, tuimelde in een artistieke crisis.
-
… keek enorm op naar het moderne Duitse muziekleven. Dat zijn naam daar vooral geassocieerd werd met nationalistische symfonische gedichten en salonachtige evergreens (zoals de Valse triste) stoorde hem mateloos. Hij was dan ook niet te spreken over zijn Duitse biograaf Walter Niemann, die hem in 1917 als ‘Heimatkünstler’ portretteerde.
-
… kwam tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn artistieke crisis te boven en ambieerde niet langer een plaats binnen het opkomende modernisme. Met zijn Vijfde en Zesde symfonie legde hij zich steeds meer toe op het uitdenken van een eigenzinnige vormentaal.
-
… was nooit echt politiek geëngageerd en hield zich in 1917, toen Finland onafhankelijk werd, eerder afzijdig. Sibelius, die eerder conservatief-royalistisch was, zag een chaotische toekomst voor Finland weggelegd en distantieerde zich steeds meer van zijn nationalistisch imago.
-
… zou tijdens zijn leven bijzonder populair worden in Angelsaksische landen. In 1905 werd hij uitgenodigd om in Londen eigen werk te dirigeren, in 1914 bezocht hij de Verenigde Staten. Zijn laatste werk, het symfonisch gedicht Tapiola, ging in 1926 in New York in wereldpremière.
-
… besloot in 1931 er het zwijgen toe te doen en zich terug te trekken in zijn villa ‘Ainola’. Sibelius componeerde niet meer, reisde niet langer en trad nog maar zelden in het openbaar op. Afgezonderd van de wereld werkte de ‘levende legende’ Sibelius stiekem nog aan een Achtste symfonie, maar gooide het schetswerk in het haardvuur. Hij stierf in 1957 op eenennegentigjarige leeftijd aan een hersenbloeding.
-
… mag vandaag de dag beschouwd worden als een bijzonder fijnzinnig componist die – wars van laatromantische of modernistische trends – een unieke, onnavolgbare schrijftaal ontwikkelde. Zijn wonderlijke orkestmuziek spreekt nog steeds tot de verbeelding en heeft inmiddels een vaste plek op het concertpodium verworven. Zijn overige muziek (kamer- en pianomuziek, liederen) is aan herontdekking toe.