De zinderende naklank van de polyfonie

Piet Swerts’ Le tombeau de Josquin

Tijdens de Elisabethweek 2025 brengt het Antwerp Symphony Orchestra een nieuw werk van de Belgische componist Piet Swerts in wereldpremière. Het werk, dat hij schreef in opdracht van het orkest, krijgt de titel Le tombeau de Josquin mee en brengt een ode aan een uitzonderlijke figuur uit de muziekgeschiedenis van onze streken.

Vlaanderen en omstreken waren in de 15de en 16de eeuw een brandpunt voor polyfonie. De nieuwe compositie van Piet Swerts voor het Antwerp Symphony Orchestra duikt terug in de tijd en put uit deze rijke traditie. Le tombeau de Josquin refereert aan de muzikale overlevering van een van de grootste componisten uit onze regio, Josquin Desprez. Deze componist die in 1521 overleed, was in zijn tijd al een referentie en blijft vandaag ook incontournable voor wie zich wil verdiepen in de polyfonie.

Een muzikaal gedenkteken

De titel die Swerts aan het werk geeft, schrijft zich meteen ook in in een traditie die eind 17de eeuw zijn opgang maakte: de muzikale hommage met als titel “Le tombeau de”. Ook componisten als Maurice Ravel sloten zich in de 20ste eeuw hierbij aan — denk aan zijn Le tombeau de Couperin. Swerts creëerde op zijn beurt dan weer Le tombeau de Ravel, een werk voor piccolo en piano. Dat werk componeerde hij overigens voor Peter Verhoyen, fluitist bij Antwerp Symphony Orchestra. Swerts plaatste dus al eerder een gedenkteken bij de erfenis van een overleden componist. Dit nieuwe werk is beslist niet Swerts’ eerste contact met de polyfone muziek uit onze streken. Tijdens zijn doctoraat aan de KU Leuven bestudeerde Swerts de eeuwenoude polyfone L’homme armé-missen en onderzocht hij hoe latere componisten met de erfenis van deze missen aan de slag gingen. Tegelijkertijd verkende hij het potentieel van deze technieken voor muziek in de 21ste eeuw in eigen composities.

Dubbelcanon

Karakteristiek voor de L’homme armé-missen is het verwerken van een melodie die oorspronkelijk de woorden “L’homme armé” toonzet. In het derde Agnus Dei van Josquin Desprezs Missa L’homme armé sexti toni komt deze melodie niet tot klinken in de beweeglijke hoge stemmen, maar in de veel tragere lagere stemmen. Erboven ontspinnen zich melodieën in dubbele canons, dit wil zeggen dat twee canons zich tegelijkertijd ontplooien met ander melodisch materiaal. De stemmen zetten in dit geval heel snel na elkaar in waardoor er een soort echo-effect ontstaat. Het is ook als echo dat het Agnus Dei doorklinkt in de compositie van Swerts, want die laatste laat zich door dit zesstemmig vocale werk leiden in Le tombeau de Josquin. Bovendien past hij eveneens de techniek van de dubbelcanon toe en laat hij de canonstemmen snel na elkaar invallen.

Erfgoed van wereldklasse

Een muziektraditie die bloeide in het genre van de vocale muziek vertaalt Swerts naar een orkestraal werk zonder stemmen. Vanaf de eerste maten van het werk resoneert de renaissance klankenwereld in een orkestraal jasje. De dubbelcanontechniek blijkt heel dankbaar in deze context omdat er simultaan twee instrumentengroepen op de voorgrond komen om materiaal te ontwikkelen. Zo verschuift de focus van groep naar groep en reist de luisteraar doorheen het orkest. Inventieve ingrepen op de ideeën die Josquin Desprez aanreikte, zuigen de luisteraar mee tot een climax die voor de polyfonist ondenkbaar was. Jarenlang musicologisch en artistiek onderzoek culmineren nu in een bloeiend orkestwerk dat een ode brengt aan het lokale — en tegelijk wereldberoemde — muzikale erfgoed. Antwerp Symphony Orchestra zet hiermee een nieuwe focus uit en gaat in haar programmatie de dialoog aan met Vlaams cultureel erfgoed van wereldklasse.

tekst: Eva Van Daele