Silence is Golden. Ligeti's Mysteries of the Macabre

Op vrijdag 19 april brengen sopraan Katrien Baerts en regisseur Kenza Koutchoukali György Ligeti’s Mysteries of the Macabre opnieuw tot leven tijdens het concert ‘Carnaval en Mysterie’. Misschien ken je deze legendarische uitvoering door Barbara Hannigan en Simon Rattle al?

Deze absurdistische hommage aan zijn eigen carrière is een humoristisch spektakel met een uitdagende vocale partij. In de Koningin Elisabethzaal gaat de getalenteerde regisseur Kenza Koutchoukali met het materiaal aan de slag, met de Belgische sopraan Katrien Baerts in de hoofdrol. De muzikale leiding is in handen van specialist Sylvain Cambreling. Tijd dus om met Katrien en Kenza in gesprek te gaan over dit absolute meesterwerk.

Met welk gevoel treden jullie het universum van Ligeti's Mysteries of the Macabre binnen?

Katrien “Ik heb al driemaal eerder de kans gekregen om dit fantastische werk op de planken te brengen en het blijft elke keer enorm spannend om het uit te voeren. De eerste keer was met Reinbert de Leeuw en het Asko|Schönberg Ensemble tijdens het Ligeti-Festival dat Pierre-Laurent Aimard mee organiseerde. Met maar twee repetities en een enscenering van mezelf, gaf dat wel de nodige stress. Wat me altijd zal bijblijven, is hoe Aimard tijdens dat debuut op zijn knieën vanuit de coulissen probeerde mee te luisteren en te kijken, omdat hij zo werd gegrepen door onze interpretatie.”

Kenza “Laat me misschien beginnen door te zeggen dat we ook als duo niet aan ons proefstuk bezig zijn. We hebben dit werk vorig jaar al samen op de planken gebracht. Ik kijk hier dus weer heel hard naar uit. Ik hou van stukken die echt een tour de force zijn voor een zangeres. De humor van Ligeti’s meesterwerk zit werkelijk in de muziek vervat en dat maakt het net zo interessant. Voor mij als regisseur is het, naast uitdagend, ook erg leuk om te participeren aan zo'n project, zonder dat ik me fysiek hoef uit te dagen, in tegenstelling tot Katrien.” (lacht)

Waarom is dit werk zo bijzonder voor jullie? 

Kenza “Eerst en vooral is de tijdgeest van onze opvoering met het Antwerp Symphony Orchestra, die van de première (1992) en die van het componeren (1974-1977) helemaal anders. Desalniettemin blijft het brandend actueel omdat het een bepaalde representatie van de tijd is, en dat maakt het blijvend bijzonder voor mij. Ten tweede kan je, hoeveel keer je het werk ook hoort, telkens opnieuw nieuwe zaken ontdekken. Als laatste wil ik zeker opmerken dat je het werk nooit helemaal kan begrijpen. Dat hoeft ook niet, maar het zorgt wel voor een soort gezond conflict en ook dat vind ik ongelooflijk fascinerend.”

Katrien “Ligeti heeft ervoor gezorgd dat alles eigenlijk heel helder is voor de uitvoerder. Hij heeft alles heel gedetailleerd genoteerd, maar dat neemt niet weg dat je het werk op 1001 manieren scenisch kan benaderen. Ik ben iemand die erg houdt van een rauwe en eerlijke versie in tegenstelling tot de meeste gangbare, surrealistische interpretaties. Dus ik geloof dat onze uitvoering een sterke toegevoegde waarde zal zijn binnen de uitvoeringscultuur van dit werk."

Kenza “En vanuit dat standpunt hebben we elkaar helemaal gevonden.”

Het is niet de eerste keer dat jullie samenwerken. Hoe is jullie relatie ontstaan en hoe heeft die zich ontwikkeld?

Katrien “Eigenlijk speelt Ligeti daar een belangrijke rol in. Componist Jan-Peter de Graaff zat in het publiek toen ik Mysteries of the Macabre uitvoerde met Reinbert en was zodanig onder de indruk dat hij een nieuw werk voor mij wilde schrijven. Voor dat nieuwe monodrama heeft de programmator mij met Kenza gekoppeld, en de klik was er meteen. Het mooie aan haar is dat ze heel snel kan denken en schakelen, heel erg duidelijk is in wat ze wil, en dat ze de tijd neemt om zich volledig in te leven in de personages."

Kenza “Toen Jan-Peter aan mij voorstelde om voor het eerst met Katrien te werken, zei hij er wel meteen bij dat Katrien zichzelf al zo goed kon regisseren. Die uitdaging wilde ik niet uit de weg gaan en dat stimuleerde me enorm. De input die ik van Katrien krijg, want daar begint het allemaal mee, stuwt ons allebei eigenlijk verder. Mysteries of the Macabre wordt vaak beschreven als humoristisch en surrealistisch.”

Mysteries of the Macabre wordt vaak beschreven als humoristisch en surrealistisch. Hoe omarmen jullie de komische en theatrale aspecten van het stuk in jullie uitvoering?

Katrien “Ik ben ervan overtuigd dat je humor an sich niet kan spelen en ik neem mijn personage dan ook uitermate serieus. De manier waarop het werk geschreven is, zorgt ervoor dat het hilarisch wordt. Dus hoe serieuzer ik het maak, hoe grappiger het wordt. En die wisselwerking maakt het stuk zo fascinerend.”

Kenza “Ik beaam wat Katrien zegt. Iets serieus aanpakken, wil niet zeggen dat het niet komisch kan zijn. En het is net de muziek die deze gedachte ondersteunt. Als performer word je helemaal tot het uiterste gedreven, en dat staat in schril contract met het modale van de gewone mens. De absurditeit zit net in het feit dat alles uitvergroot wordt.”

Katrien, hoe bereid je je in godsnaam voor op zo’n tour de force? En waar liggen volgens jou de valkuilen?

Katrien “De grootste uitdaging ligt in het feit dat Ligeti weinig ruimte qua timing geeft. Je hebt bij wijze van spreken nauwelijks tijd om op adem te komen. Je moet dus helemaal tot het uiterste gaan, én zelfs nog verder. Vaak wordt het stuk wat onder het tempo uitgevoerd en wordt muzikaal meer tijd genomen maar dat is bij ons niet het geval, en dat was ook zeker Ligeti’s bedoeling niet.”

Kenza “Helemaal! En jouw sterkte ligt er net in dat je met één oogopslag, één treffende mimiek het publiek kan meekrijgen in het verhaal, ondanks dat strakke tijdsverloop.”

Wat is het uitgangspunt van de regie en op welke elementen wordt de nadruk gelegd? Hebben jullie een bepaalde dramaturgie in het achterhoofd?

Kenza “We zijn beiden uitgegaan van het idee om het verhaal zo realistisch mogelijk te brengen. We willen niet dat het publiek eerst door een soort abstracte laag heen moet die is opgebouwd door het decor of kostuums. Het werk is al zo absurd dat ik het interessant vind om het in een realistische setting te plaatsen. Wat de enscenering betreft kan ik al een tipje van de sluier lichten. Katrien komt op en communiceert met een entiteit die we niet kunnen zien. Dat doet ze met behulp van een grote satelliettelefoon. De communicatie met het ‘elders’ is cruciaal en zorgt ook dat het publiek een andere rol krijgt. Katrien communiceert namelijk met die portograaf over het publiek. De kostumering focust op het formele en uit zich in een net pak, met geklede broek en hemd, om het personage zo ‘betrouwbaar’ mogelijk te maken."

Wanneer de laatste noot geklonken heeft, wat hoop je dat het publiek meeneemt na het horen van dit intrigerende en spectaculaire werk?

Katrien “Ik vind het belangrijk dat iedereen met een ander verhaal de concertzaal verlaat. Ik wil iets op de planken brengen waarbij iedereen zijn eigen interpretatie kan zien in onze uitvoering.”

Kenza “Als ik het vanuit een inhoudelijk standpunt bekijk, dan denk ik aan ‘silence is golden’. Als we het goed doen, moet de gedachte naar boven drijven dat Katriens personage het in de portofoon heeft over het publiek. In de razendsnelle brij van woorden kan het publiek er zeker zaken uitpikken die kunnen bijdragen tot hun interpretatie. Moet de massa gehoord worden in deze tijden of net niet? Iedere luisteraar zal uiteindelijk bij zichzelf te rade gaan en zich de vraag stellen welke rol voor ieder van ons is weggelegd.” 

tekst: Jasper Gheysen