Koningin Elisabeth: parel aan de kroon op de Belgische muziek

In de wereld van de Belgische klassieke muziek kan je niet om koningin Elisabeth heen. Het Antwerp Symphony Orchestra is het residentieorkest van de Koningin Elisabethzaal, zowat de beste concertzaal van het land. Geen wonder dat de internationale laureaten van het bekende concours met dezelfde naam graag naar Antwerpen reizen om er samen met het orkest andermaal hun kunnen te demonstreren.

Universele taal

In de Belgische geschiedenis is de politieke betekenis van de gemalinnen van onze vorsten uiterst beperkt. Dat wil niet zeggen dat ze geen blijvende erfenis hebbennagelaten. Dat geldt zeker voor koningin Elisabeth (1876-1965). Muziekliefhebbers kunnen decennia na haar dood nog genieten van haar nalatenschap. De Koningin Elisabethwedstrijd stuwde de carrières van getalenteerde jonge musici naar omhoogzoals die van Kozhukhin, uiteraard, en ook Vladimir Asjkenazi, Gidon Kremer, Vadim Repin, Yossif Ivanov, Lorenzo Gatto en Liebrecht Vanbeckevoort, om maar enkelen tenoemen. De vorstin stond in 1937 mee aan de wieg van wat begon als de Eugène Ysaÿewedstrijd, een eerbetoon aan de Belgische violist en componist die in 1931 was overleden. Ysaÿewas sinds Elisabeths aankomst in België in 1900 een leermeester en vriend. Ze leerdenelkaar kennen tijdens een kamermuziekconcert dat te harer ere werd georganiseerd.Dankzij Ysaÿe ontmoette ze ook andere grote namen als Fritz Kreisler, Alfred Cortot enIgor Stravinski.

De toekomstige koningin stimuleerde het muziekleven in ons land. Ze beschouwde muziek als een universele taal die mensen dichter bij elkaar kon brengen en die konbijdragen aan een betere wereld en samenleving. Het waren profetische woorden vaneen koningin die de twee wereldoorlogen meemaakte.

Vorstelijke Stradivarius

Elisabeth stamt uit het geslacht van de Wittelsbacher, de excentrieke koningsfamilie van Beieren. De zelfverzekerde, extraverte en optimistische prinses was een achternicht van de ‘sprookjeskoning’ Ludwig II, bekend van Slot Neuschwanstein. Haar tante was de legendarische keizerin Sisi. Naar aloude adellijke traditie was ze een voortreffelijke paardrijdster. En naar het voorbeeld van haar tante – met wie ze in haar jeugd vaak opstap ging – liet ze zich aan de mast van een zeilschip vastbinden om het effect van een zeestorm lijfelijk te ondervinden. Ze was ook een van de eerste naturisten en baadde urenlang in de zon. Elisabeth hield niet alleen van de natuur. Kunst was haar passie. ‘De geestelijke hoofdvrouwe van het vaderland’, noemde auteur Herman Teirlinck haar. Ze was in de Vallei der Koningen toen archeologen de derde kamer van het graf van farao Toetanchamon openden en zijn kostbare lijkbaar vonden. En natuurlijk was ze gek op muziek. Zelf speelde ze viool, maar hoewel ze les kreeg van Ysaÿe bestaan er twijfelsover haar kunnen van het vioolspel. Maar dat lag niet aan haar instrument, een echte Stradivarius. Het instrument lag naast haar op haar doodsbed. Volgens haar laatste wil ging de viool naar de Rus David Oistrakh, de winnaar van het concours dat na de Tweede Wereldoorlog haar naam had gekregen.

Gezang der vogelen

Na de dood van haar man in 1934 trok Elisabeth zich terug in het kasteel van Stuyvenberg in Laken. Daar heeft ze nog dertig jaar gebeeldhouwd, geschilderd en gemusiceerd. Al wie enige naam en faam had, nodigde ze uit op de koffie: wetenschappers, filosofen, kunstenaars, schrijvers en uiteraard ook muzikanten. Alleen Bertolt Brecht weigerde als rechtgeaarde marxist de uitnodiging. Nochtans hoorde bijvoorbeeld de republikeinse dichter Emile Verhaeren tot haar kransje vertrouwelingen, net als de socialist Camille Huysmans. De Joodse wetenschapper Albert Einstein hielp ze onder te brengen in een villa in De Haan toen hij nazi-Duitsland was ontvlucht. Hoe ouder Elisabeth werd, hoe meer de excentrieke trekken van de Wittelsbacher naarboven kwamen. Om zes uur ’s ochtends zat ze op blote voeten viool te spelen in het park. Op haar zeventigste begon ze aan yoga te doen en de oosterse filosofie te bestuderen. Toen ze te weten kwam dat de Duitse dirigent Erich Kleiber interesse had voor de Aziatische heilgymnastiek sommeerde ze hem naar Stuyvenberg om samen oefeningen te doen. ‘Men mag niet verloren laten gaan wat zeldzaam en mooi is’, zei ze herhaaldelijk. Ze liet de Duitse specialist in dierengeluiden Ludwig Karl Koch het ochtendlijke gezang van vogels opnemen in het park van Laken. Het boek De zangvogels te Laken met de vier bijbehorende fonoplaten droeg ze op aan de Belgische jeugd.

Muziekhogeschool

Elisabeth was geen pilarenbijter, maar woonde toch regelmatig de mis bij, bij voorkeur in de Brusselse Kapellekerk – waar Pieter Brueghel de Oude ligt begraven. Over haar linkse sympathieën bestaan vele speculaties. Dat ze daadwerkelijk een communiste was, lijkt enigszins overdreven aangezien de communisten haar zoon Leopold III en het hele instituut monarchie het liefst meteen hadden geliquideerd. Toch blijft de mythe van een rode koningin doorleven, mede dankzij haar reis naar de andere kant van het IJzeren Gordijn. In 1955 was ze de eregaste van een Chopinwedstrijd in Warschau. In 1958 – ze was toen 86 jaar – stuurden de Sovjets een Tupolev naar Brussel om haar op te halen om een Tsjajkovski-wedstrijd bij te wonen in Moskou. erwijl ze in de Sovjet-Unie was, woonde ze in het gezelschap van voorzitter Nikita Chroestjov een 1 mei-optocht bij op het Rode Plein en ze legde bloemen bij het graf van Lenin. Communiste of royaliste, het is de universele taal van de muziek die haar eeuwige roem bezorgde. Al aan het einde van haar leven was de Internationale Muziekwedstrijd Koningin Elisabeth van België tot een prestigieus en wereldvermaard monument uitgegroeid. De eerste editie van het concours voor viool leverde echter povereresultaten van de Belgische deelnemers op. Ze stonden in schril contrast met de violisten van de Russische school. De koningin besloot dat België behoefte had aan een muziekhogeschool die talent van eigen bodem beter op de internationale wedstrijd konvoorbereiden: de Muziekkapel Koningin Elisabeth, ook een parel aan de Belgische muzikale kroon.

Tekst: Frederic Eelbode