Componist met een missie

De muziek van Ludwig van Beethoven is de komende maanden heel aanwezig in de programma’s van Antwerp Symphony. Welke weg legde de componist af tussen zijn eerste en negende symfonie, en hoe benaderen Philippe Herreweghe en Jaap van Zweden 200 jaar later zijn muziek?

Respect én lef

Toen Ludwig van Beethoven zich in de winter van 1799-1800 over zijn eerste symfonie boog, had hij ruim zeven Weense jaren achter de rug. In die periode had hij vooral de hogere Weense klasse van zijn kwaliteiten als zelfbewuste pianist-componist overtuigd. Zo rond zijn 29ste verjaardag besefte hij dat het tijd was om een ruimer publiek voor zich te winnen met een eerste symfonie. Dankzij het nodige lobbywerk kon Beethoven het begeerde Burgtheater reserveren. De concerttickets waren gewoon bij hem thuis te koop.

Voor zijn eerste symfonie greep hij terug naar schetsen van enkele jaren eerder. Ook echo’s van uitstekende symfonische creaties van Joseph Haydn en Wolfgang Amadeus Mozart klonken nog zachtjes in het werk door. Toch kon de aandachtige luisteraar tijdens die Academie van 2 april 1800 al kennismaken met een nieuwe symfonische tijd. Sommigen schrokken van de dissonante en verwarrende openingsakkoorden of van het grote aandeel dat de blazers kregen. Anderen keken op van het pittige tempo en de ongewone accenten in het derde deel waarin ze nauwelijks nog een Menuet herkenden. Beethoven had zijn visitekaartje afgegeven.

Een oor voor toekomstmuziek

Enkele maanden na deze bijzondere gebeurtenis begon de componist zich ernstig zorgen te maken over aanslepende gehoorproblemen. In zijn brieven aan vriend-dokter Wegeler heeft hij het over chronische oorpijn, oorsuizingen, overgevoeligheid voor luide klanken en het moeilijker kunnen verstaan van gesprekken. Beethoven relativeerde de problemen door te schrijven dat een geruisloos leven hem wellicht niet gegund was. Het besef dat zijn carrière als uitvoerend muzikant op het spel stond, maakte hem ook onzeker en neerslachtig. De komende 25 jaren werden de gehoorproblemen alleen maar erger en werd Beethoven veroordeeld tot weinig adequate therapieën, oortrompetten, aanpassingen aan zijn piano’s en het gebruik van conversatieschriftjes. Tegelijk stuwde het besef dat hij met zijn groot muzikaal talent iets wilde betekenen voor de mensheid hem als componist vooruit op nieuwe muziekpaden.

De muzikale revolutie die Beethoven zou ontketenen ging hand in hand met persoonlijke ervaringen en met maatschappelijke veranderingen in de nasleep van de Franse revolutie en van het bewind van de ambitieuze Napoleon Bonaparte. In de heroïsche derde symfonie worden de klassieke vormen stevig uitgerekt omdat Beethoven er heftige gevoelens en begeesterende ideeën krachtig poneert en wervelend verwerkt. Voor meerdere symfonieën bedacht hij ambitieuze structuren die over de verschillende delen van de symfonie heen reikten en in grandioze finales uitmondden. En ook de aangename gevoelens die Beethoven ervoer wanneer hij op het platteland de stress van de Weense binnenstad kon ontlopen, inspireerden hem tot een symfonie met een specifieke inhoud en vormgeving.

Vreugdevolle finale

Als sluitstuk van dat symfonische oeuvre ontstond de negende symfonie waarin Beethoven zijn betoog niet enkel via de muziek opbouwde, maar ook via het woord (Friedrich Schillers Ode an die Freude). Samen met het orkest, koor en zangsolisten ging hij tastend op zoek naar de basis voor een betere wereld. Beethoven twijfelt, vloekt, danst en treurt. Wanneer het koor “Seid umschlungen, Millionen” zingt, ontstaat een magisch moment. Vanaf dan gaat het crescendo naar een extatisch slot.

Wanneer de Negende symfonie op 7 mei 1824 in het Kärntnertortheater in Wenen in première ging, was de dove Beethoven niet meer in staat efficiënt te dirigeren. Hij kreeg de bescheiden taak toegewezen om de tempi aan de échte dirigent aan te geven (toeschouwers zagen hem tijdens de uitvoering toch als een bezetene mee dirigeren). Het laaiend enthousiaste publiek dat zich al na het tweede deel liet horen, werd door Beethoven pas opgemerkt nadat een van de zangers hem naar de zaal had omgedraaid. Amper drie jaar na deze triomf zou Beethoven in Wenen op 56-jarige leeftijd overlijden.

In de twee eeuwen daarna verwierf hij een iconische status. Via ontelbare live-uitvoeringen, radio-uitzendingen en opnames lieten miljoenen muziekliefhebbers zich door Beethovens muziek omarmen. Dat gebeurde bovendien in een sterk evoluerend symfonisch landschap waarin zijn muziek heel uiteenlopende verklankingen kreeg.

Multifocale Beethovenbril

Bij Antwerp Symphony droeg Philippe Herreweghe bij aan die rijke geschiedenis. Ruim 20 jaar geleden startte hij er met een integrale van de 9 symfonieën. Hij benadrukte bij de start van de cyclus dat zoiets geen routineklus was: “Net zoals de werken van Shakespeare kun je de muziek van Beethoven blijven opvoeren want telkens valt er wel iets nieuws te ontdekken”, zei hij bij de start van de cyclus in 2002. Als ervaringsdeskundige op het vlak van historische geïnformeerde uitvoeringspraktijk leverde hij een sterk gewaardeerde input die onder meer gekenmerkt werd door het centraal stellen van een betrouwbare Beethoven-partituur bij de uitvoering.

In maart 2023 vierde Jaap van Zweden zijn terugkeer als dirigent-emeritus bij Antwerp Symphony met een uitvoering van de Zevende symfonie. Als voormalig concertmeester van het Concertgebouworkest Amsterdam kreeg hij een heel andere Beethoventraditie mee van grootheden als Leonard Bernstein, Bernard Haitink of Georg Solti. “Zo ontdekte ik dat er veel manieren bestaan om muziek goed te spelen”, vertelde hij daar over. “Elk orkest heeft een eigenheid en een ziel, en het is belangrijk dat een dirigent die respecteert en zijn ideeën eraan aftoetst.” Jaap van Zweden zal tijdens de maand mei drie uitvoeringen van de weergaloze negende symfonie dirigeren. Laat ons hopen dat Beethovens klinkende overtuiging, dat kunst de maatschappij de weg kan tonen naar universele broederlijkheid, niet in dovemansoren zal vallen.

tekst: Tom Eelen