Dies Irae: een muzikale knipoog door de eeuwen heen

Is het je ooit opgevallen? In de Symphonie Fantastique van Hector Berlioz en de filmmuziek van The Lion King duikt dezelfde melodie op. Dit zogenaamde Dies Irae-motief vindt haar oorsprong in een middeleeuwse religieuze traditie. Deze melodie duikt op door de muziekgeschiedenis en krijgt een onheilspellende bijklank voor wie de oorsprong kent.

Het Dies Irae-motief stamt uit een Gregoriaans gezang gebruikt in begrafenismissen. In de dertiende-eeuwse context werd deze melodie gecombineerd met de woorden “dies irae dies illa”. De frase van acht lettergrepen krijgt in de Gregoriaanse traditie een toonzetting op acht noten, gekenmerkt door drie dalende sprongen die steeds groter worden. Het is deze toonzetting die componisten later – met of zonder de oorspronkelijke woorden – citeren. In het christelijke geloof verwijzen de Latijnse woorden “dies irae” (vrij vertaald in het Nederlands “dag des oordeels”) naar het laatste oordeel, de dag waarop over het lot van alle mensen geoordeeld zal worden. Uit het oorspronkelijke Latijnse vervolg van deze woorden in de dodenmis weerklinkt een ontzag voor het goddelijke, de vrees voor zijn oordeel én de vraag om genade. Deze ernstige connotatie verleent een zeker gewicht aan een muziekstuk dat het motief herwerkt.

Het overleven van een motief

Het Antwerp Symphony Orchestra presenteert in seizoen 2024-2025 een selectie van werken die beroep doen op dit eeuwenoude motief. Het is beslist geen toeval dat een muzikale referentie aan de dood en het leven na de dood meermaals opduikt in dit concertseizoen. Zowel het seizoensthema “Over Leven in de Stroming” als het motief hinten naar het einde van het menselijk bestaan. Daarnaast vormt het een muzikaal voorbeeld van overlevering en van de omgang met het verleden. Ook al luisteren we amper nog naar de Gregoriaanse muziektraditie waaruit dit motief stamt, toch blijven er nog sporen van in onze concertzalen vandaag. Een echo uit het verleden, een muzikale knipoog waarmee componisten zich in een eeuwenoude traditie inschrijven en deel worden van een historisch netwerk van muzikale betekenisgeving.

Op zich is het niet uniek dat componisten een zekere inhoud met een bepaalde muzikale formulering associëren. Bijzonder is echter dat dit motief de eeuwen overspant en zich niet beperkt tot één werk of tot één componist. Het is doorheen de muziekgeschiedenis verweven tot en met eigentijdse filmmuziek zoals de horrorfilm The Shining en de eerder genoemde Disney-klassieker The Lion King.

Wanneer het motief opduikt in composities gaat het niet altijd om een exact citaat van de acht noten. De componist kan de melodie aanpassen aan elke toonaard en aan verschillende ritmes. Soms zijn de afstanden tussen de noten niet exact hetzelfde als in de Gregoriaanse gezangen maar presenteren componisten toch een gelijkaardige melodische lijn. De eerste vier noten kunnen al voldoende zijn om het motief te evoceren. Al is het in dat geval niet altijd duidelijk of het om een opzettelijke verwijzing gaat of niet.

Het Dies Irae herkennen

In een requiem, een dodenmis, is het motief het gemakkelijkst te herkennen. Daar plaatsen componisten het vaak aan de start van een deel (dat zelfs de titel Dies Irae draagt) en in combinatie met de oorspronkelijke Latijnse tekst. Toch zien componisten het niet als een verplichting. Zo opent Wolfgang Amadeus Mozart het Dies Irae-deel van zijn Requiem met een melodie die enigszins doet denken aan de Gregoriaanse zanglijn maar enkel de ruime melodische contouren ervan overneemt. Nog andere requiems hebben wel een deel dat de titel Dies Irae draagt en gebruiken dezelfde Latijnse tekst, maar ontwikkelen melodisch materiaal volledig onafhankelijk van het historische motief.

De blazers in Hector Berlioz’ Symphonie Fantastique tonen duidelijk hoe het motief ook buiten de religieuze context gebruikt kan worden én dat het niet altijd vocaal ingezet moet worden. Een heel getrouwe referentie aan de oorspronkelijke Gregoriaanse melodie krijgt hier in de context van een heksensabbat ook de ondertonen van het bovennatuurlijke en het niet-menselijke. Berlioz speelt hierbij in op de associaties waarmee collega- componisten aan de slag gingen en benut die voor een ander doel.

Ook Camille Saint-Saëns verwijst naar het motief in zijn Danse Macabre en zijn Symfonie nr. 3 (de zogenaamde orgelsymfonie). Sergej Rachmaninov verweeft het in zijn composities veelvuldig. Zo doet hij er in meerdere delen van zijn Symfonie nr. 2 beroep op.

Met een paar noten kan een componist een heel netwerk aan connotaties en gevoelens oproepen. Een cultuurhistorische dimensie wordt geactiveerd: het menselijke zoeken naar de omgang met de dood en met de krachten die het aardse leven overstijgen. Het fijne aan het Dies Irae-motief? Je hoeft de partituur niet te bestuderen noch je te verdiepen in de muziekhistorische achtergrond: eens je deze melodie in je oren hebt, kun je ze gewoon tijdens het concert herkennen.

Tekst: Eva Van Daele