Beethoven en Napoleon

Het verhaal achter de Eroica-legende

Vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid: deze idealen bonden de strijd aan met het ancien régime tijdens de Franse Revolutie aan het einde van de 18e eeuw. De jonge Ludwig van Beethoven (1770-1827) zag het allemaal gebeuren en wenste als zelfverklaarde republikein de overwinning van de vrijheid en de democratie. Hij vestigde zijn hoop op een van de bekendste figuren van deze historische tijd: Napoleon Bonaparte. Maar langzaamaan verloor hij zijn vertrouwen in deze Corsicaanse geweldenaar.

Beethoven was geinteresseerd in politiek, maar hij liet zich er zelden over uit. De bekendste politieke uitspraak deed hij in 1804, toen zijn leerling Ferdinand Ries hem kwam vertellen dat Beethovens ‘vrijheidsstrijder’ Napoleon zich tot keizer had gekroond. In de roman Eroica uit 1949 van Helene Nolthenius was zijn reactie als volgt: ‘Beethoven zag hem sprakeloos aan en Ries zag de woede opkruipen in het donkere, hoekige gezicht. Wat hij niet zag, was de immense teleurstelling, die zich van Beethoven meester maakte en wat hij niet hoorde was het donderend geraas waarmee een idealistisch luchtkasteel in elkaar viel. Maar dan brak de smartelijke toorn naar buiten in een paar opgewonden zinnen: ‘Is hij dus ook al niets dan een gewoon mens? Nu zal ook hij alle rechten met voeten treden, zich boven anderen verheffen, enkel zijn eerzucht koesteren, een tiran worden!’ Hij nam daarop zijn pas voltooide Derde symfonie en schrapte de naam van de kersverse keizer aan wie hij de compositie eerder wilde opdragen. Tot zover de bekende legende, maar er was meer aan de hand.

Kerk en staat
Allereerst gaat dit mythische verhaal niet over de eerste teleurstelling die Beethoven bij een van Napoleons acties voelde. Voor de kroning, in 1801, had hij zelfs aanvankelijk een aanbod om een sonate te schrijven over de gebeurtenissen van de Franse Revolutie geweigerd omdat Napoleon het enkele maanden voordien op een akkoordje had gegooid met de paus: ‘Dat u mij durft voorstellen een dergelijke sonate te componeren? In de tijd van de revolutiekoorts, ja, toen had zoiets misschien gekund. Maar nu, terwijl iedereen probeert de oude orde te herstellen en Bonaparte een verdrag met de paus heeft gesloten, nu zo’n sonate?’ Napoleon zette een stap terug in de tijd volgens Beethoven, die overigens weinig op had met enig kerkelijk gezag en een aanhanger was van een seculiere samenleving. Zijn godsbeeld was eigenzinnig en persoonlijk, eentje die geen tussenpersonen zoals priesters nodig had. Hij was geen regelmatige kerkganger en op zijn sterfbed moesten ze aandringen om hem de laatste sacramenten te mogen toedienen.

Voorzichtigheid geboden
Financiele overwegingen konden ook aan de basis liggen van Beethovens toenemende terughoudendheid tegenover Napoleon. Het feit dat veel van zijn opdrachtgevers uit aristocratische kringen kwamen – die om evidente redenen het revolutionaire geweld met afgrijzen bekeken – verplichtte Beethoven om steeds te schipperen tussen politieke idealen en brood op de plank. Hij werd immers in de armen gesloten door edellieden en eventjes gebruikte Beethoven zelfs het adellijke ‘von’ in plaats van het volkse ‘van’. Al te duidelijke steunbetuigingen aan Napoleon konden hem dus deze bevoorrechte plaats kosten en hem een fikse financiele kater opleveren. Dat een van zijn aristocratische fans tijdens de compositie van de Derde symfonie betrokken wilde zijn bij dit nieuwe project, maakte de legendarische ommezwaai zoals hierboven beschreven net iets makkelijker: graaf Lobkowitz had grof geld geboden om de symfonie aan hem te laten opdragen, wat ook gebeurde. Maar de idolatrie van Beethoven voor Napoleon smolt wel degelijk weg wanneer Franse troepen in 1805 Wenen binnenvielen. Na de Napoleontische Oorlogen componeerde Beethoven zelfs twee werken die Bonaparte’s nederlaag verklanken: Wellingtons Sieg, opus 91 en Der glorreiche Augenblick, opus 136. Een revolutionaire held was dan wel van zijn voetstuk gevallen, Beethovens Derde symfonie bleef overeind als een van de grootste revoluties in de muziekgeschiedenis. SP